تبیین تشدیدزدایی از پایانۀ مشدّد وام‌واژه‌های عربی در چارچوب نظریۀ بهینگی

واژه‌‌هایی در زبان عربی وجود دارند که پایانۀ هجایشان دارای همخوان مشدّد است. این واژه‌‌ها وارد زبان فارسی شده‌اند. ولی از آنجا که در زبان فارسی وجود همخوان مشدّد در پایانۀ مجاز نیست، این پایانه‌ها از حالت مشدّد به غیرمشدّد یا ساده تبدیل شده‌اند. این فرایند، تشدیدزداییِ پایانه نامیده می‌شود. هدف این پژوهشِ تحلیلی، تبیین این فرایند در چارچوب نظریۀ بهینگی (پرینس و اسمولنسکی، 1993/2004) است. نخست، تشدید و گونه‌های آن تعریف می‌شود تا بر آن اساس بتوان تشدیدزدایی را مورد تحلیل قرار داد. سپس، استدلال می‌شود که این واژه‌ها در درون‌داد مشدّدند و از توالی دو همخوان یکسان تشکیل شده‌اند، نه یک همخوان کشیده. در تحلیل فرایندهای مربوط به تشدید و تشدیدزدایی، معمولاً واج‌شناسانِ نظریۀ بهینگی از نظریۀ مورایی یا نظریۀ ایکس بهره می‌گیرند. در این پژوهش استدلال می‌شود که نظریۀ مورایی برای تبیین فرایند تشدیدزداییِ پایانه در زبان فارسی کارایی لازم را ندارد و هرچند نظریۀ ایکس کارآمدتر است، دچار یک نارسایی است. بدین منظور این واژه‌‌ها در سه بافت مورد تحلیل قرار می‌گیرند؛ در حالت مجزّا و در بافت‌هایی که نخستین واجِ تکواژ یا واژه‌ای که در پی آنها می‌آید یک همخوان یا یک واکه باشد. محدودیت‌هایی که عامل رخداد تشدیدزداییِ پایانه در هر گروه هستند در قالب رتبه بندی ارائه می‌شوند. هدف دست‌یابی به یک رتبه‌بندیِ دربرگیرندۀ نهایی است که قابلیت تبیین تشدیدزداییِ پایانه در هر سه بافت را داشته باشد.